Otwarta Nauka

Wiodący trend w nauce w XXI w. mający na celu rozpowszechnianie wiedzy. Wiąże się ze wzrostem otwartości i dzieleniem się szeroko pojmowaną nauką (w tym tworzonymi publikacjami naukowymi, wynikami badań) nie tylko ze środowiskiem naukowym, ale również z całym społeczeństwem, które tę naukę wspiera. Trend został oparty na cOAlition S – koalicji agencji i organizacji finansujących badania naukowe zawiązanej w 2018 roku. W ślad za tą inicjatywą został zarysowany tzw. PLAN S, który wszedł w życie z początkiem 2021. Pierwszą i najważniejszą zasadą wdrażania planu jest zachowanie przez autorów lub ich instytucje majątkowego prawa autorskiego do swoich publikacji przy jednoczesnym rozpowszechnieniu wyników swojej działalności naukowej. Jest to możliwe dzięki licencji Creative Commons w których występuje uznanie autorstwa.

Sygnatariusze Planu S w ramach realizacji strategii otwartego dostępu porozumieli się z najważniejszymi wydawcami czasopism subskrypcyjnych i hybrydowych, w których publikowana jest większość artykułów naukowych powstających w ramach badań finansowanych ze środków koalicjantów. Zachęcali wydawców do zmodyfikowania istniejących umów, aby wszyscy autorzy mogli udostępniać ostateczne wersje autorskie artykułów na wolnej licencji i w momencie publikacji (tryb Open Access).

Plan S działa równolegle z programem „Horyzont 2020”, który jest największym, jak dotąd, programem UE w zakresie badań i innowacji. Polega on na przeniesieniu pomysłów, dokonań i odkryć z laboratoriów na rynek. „Horyzont 2020” ma polityczne poparcie europejskich przywódców i członków Parlamentu Europejskiego. Przyznali oni, że inwestycje w badania naukowe i innowacje mają zasadnicze znaczenie dla przyszłości Europy i umieścili je w samym sercu strategii „Europa 2020” na rzecz inteligentnego i trwałego wzrostu gospodarczego.

„Horyzont 2020” wpisuje się w te działania poprzez połączenie badań naukowych i innowacji z naciskiem na trzy kluczowe obszary: doskonała baza naukowa, wiodąca pozycja w przemyśle i wyzwania społeczne. Celem jest zadbanie o to, aby w Europie powstawała światowej klasy nauka i technologia, która będzie stymulować wzrost gospodarczy.

Więcej informacji na temat Otwartej Nauki można znaleźć w:

• Przewodniku po Otwartej Nauce – autorzy: Justyna Hofmokl; Alek Tarkowski; Bożena Bednarek-Michalska; Krzysztof Siewicz; Jakub Szprot; korekta: Maria Baltaziuk
• Książce: Otwarta Nauka: prawo autorskie i wolne licencje – autorzy: Ewa Majdecka, Katarzyna Strycharz
• Książce Otwarty Dostęp Petera Subera – lidera ruchu Open Access.

Pozycja wprowadza czytelnika w najważniejsze zagadnienia dotyczące otwartego dostępu do utworów naukowych. Jest to kompendium przeznaczone dla środowiska naukowego. Polską wersje językową opracował zespół pracowników Centrum Otwartej Nauki ICM UW w ramach Platformy Otwartej Nauki: Roman Bogacewicz, Maciej Chojnowski, Wojciech Fenrich, Joanna Kielan, Andrzej Leśniak, Krzysztof Siewicz, Michał Starczewski

• Książce Otwarty Dostęp do publikacji naukowych – kwestie prawne – przewodnik po kwestiach prawnych napotykanych przy wprowadzaniu otwartego dostępu do utworów naukowych przez autorów, wydawców, jednostki naukowe oraz instytucje finansujące. Książka w wersji elektronicznej udostępniona jest na licencji Creative Commons – Uznanie autorstwa 3.0

Gromadzenie Otwartej Nauki
Serwisy rejestrujące otwarte czasopisma, książki i repozytoria to:

• Direct of Open Access Journal (DOAJ) – katalog czasopism naukowych dostępnych w modelu otwartym i realizujących dobre praktyki wydawnicze. Główny cel katalogu to zwiększenie widoczności i dostępności otwartych czasopism. Do katalogu mogą dołączyć czasopisma spełniające określone kryteria m. in. udostępnianie zawartość natychmiast po opublikowaniu i w zgodzie z zapisami Budapesztańskiej Inicjatywy Otwartego Dostępu.
• Direct of Open Books – serwis rejestrujący dane o monografiach w otwartym dostępie, którego celem jest promowanie i zwiększanie widoczności książek akademickich. W zasobach bazy znajdziemy również metadane, które można przeszukiwać i przeglądać. Serwis prowadzony jest przez DOAB Foundation – holenderską organizację non-profit powołaną przez OAPEN Foundation 
i OpenEdition.
• The Directory of Open Access Repositories (OPENDOAR) – serwis, który zbiera informacje na temat otwartych repozytoriów. Bazę można przeglądać lub przeszukiwać według kryteriów geograficznych.

Gromadzenie Otwartej Nauki w Instytucie Chemii Organicznej PAN
W ramach polityki Otwartej Nauki w Instytucie Chemii Organicznej PAN realizujemy:

• RCIN – Przystąpiliśmy do projektu budowania własnego Repozytorium Cyfrowego Instytutów Naukowych w którym gromadzimy własną kolekcje prac doktorskich. Na chwilę obecną nasza katalog zawiera około 270 rozpraw doktorskich (dostęp dnia 11.02.2021) i jest stale uzupełniany.
• Open Access – Jest to bezpłatny, powszechny dostęp do aktualnej wiedzy. To porozumienie cOAlition S z wydawcami wiodących czasopism naukowych. Program wdraża udostępnianie i rozpowszechnianie publikacji naukowych oraz wyników badań finansowych ze środków publicznych w celu wykorzystania ich przez naukowców, studentów, przedsiębiorców i całe społeczeństwo. Otwarty Dostęp (OA) w praktyce jest realizowany w ramach tzw. zielonej drogi (udostępnianie artykułów w bezpłatnych repozytoriach lub innych bazach) lub za pomocą tzw. złotej drogi (publikowanie artykułów w otwartych czasopismach, co zwykle wiąże się  z pokryciem kosztów redakcyjnych przez autora).

Nasz Instytut bierze udział w umowach krajowych i konsorcyjnych z możliwością publikowania w trybie OA. Przystąpiliśmy do konsorcjów w wydawnictwach: Springer, Elsevier oraz American Chemical Society.

W umowach krajowych koszty publikacji artykułów w ramach programu są pokrywane z opłaty za licencję krajową ze środków pochodzących z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Od roku 2019 działa w Polsce licencja krajowa Springer tzw. Compact. W licencji Compact większa część opłaty licencyjnej finansowanej przez MNiSW jest przeznaczona na publikowanie otwarte określonej liczby artykułów rocznie.

W ramach licencji krajowej Elsevier 2019-2021 działa program pilotażowy publikowania otwartego dla polskich autorów korespondencyjnych. Program ma dwie części: A i B. Program A obejmuje publikację określonej liczby artykułów otwartych, które zostaną w całości sfinansowane z krajowej opłaty licencyjnej: 1500 artykułów w roku 2021.
W przypadku, jeśli pula artykułów przewidzianych na dany rok w programie A wyczerpie się przed końcem roku, to na pozostałą część roku zostanie uruchomiony Program B. W roku 2021 można publikować, najpierw w programie A, a następnie w programie B, we wszystkich 1777 czasopismach hybrydowych oraz Gold Open Access udostępnionych przez Elsevier.
W ramach umowy ACS z OA jest możliwe publikowanie na licencji CC-BY określonej liczby artykułów przyjętych do publikacji w bieżącym roku bez opłat dla autorów (uwaga: decyduje data “Manuscript Acceptance Date” określana czasem w artykułach jako “Revised”).

Program obejmuje publikowanie w kolekcji ACS Web Edition. W roku 2021 dostępna jest pula 324 artykułów. Pula nie jest rozdzielona na instytucje i artykuły są włączane do programu w kolejności przyjęcia do publikacji.

UWAGA!
W polityce otwartego dostępu NCN w ramach finansowania wydanych publikacji wymienia się 3 akceptowane licencje: CC -BY 4.0; CC -BY-SA 4.0. dla artykułów w ramach umów transformacyjnych, CC-BY-ND 4.0 w szczególnych, uzgodnionych przez NCN przypadkach. Więcej informacji na ten temat znajdą Państwo na oficjalnej stronie: https://creativecommons.pl

Dane Badawcze
Dane, uzyskane w procesie badawczym i użyte w pracy naukowej, do których każdy zainteresowany ma bezpłatny dostęp bez istotnych ograniczeń prawnych i technicznych. Udostępniane są one szeroko za pośrednictwem Internetu w taki sposób, by można je było ponownie wykorzystywać, modyfikować i udostępniać z poszanowaniem prawa.

Uogólniając – dane badawcze obejmują wszystko co zostało wyprodukowane lub wytworzone w ramach prowadzonych badań:

• dane liczbowe,
• dokumenty tekstowe, notatki,
• kwestionariusze, ankiety, wyniki badań ankietowych, kwerendy,
• nagrania audio i wideo, fotografie,
• zawartość baz danych (wideo, audio, teksty, obrazy),
• oprogramowanie (pliki wejściowe, skrypty), wyniki symulacji komputerowych,
• modele matematyczne, algorytmy
• protokoły laboratoryjne, opisy metodologiczne
• próbki, artefakty, obiekt i inne

Udostępnianie danych pozwala innym naukowcom powtórzyć badania lub je zweryfikować albo dowieść, że dane są prawdziwe. Otwarte dane są gromadzone i udostępniane w repozytoriach. Nie wszystkie zbiory danych mogą posiadać otwarty charakter, w szczególności dotyczy to danych osobowych, komercjalizacji wyników badań oraz bezpieczeństwa narodowego. Informacja o istnieniu danych zawsze powinna być publicznie dostępna, co pozwala uniknąć duplikowania badań. Dane powinny być udostępniane zgodnie z zasadami

FAIR:
F, jak Findable – łatwe do odnalezienia;
A, jak Accessible – dostępne dla wszystkich;
I, jak Interoperable – czyli takie, które można połączyć z innymi danymi;
R, jak Reusable – możliwe do ponownego użytku.

Zasady te zostały stworzone po to by można było zgodnie z poszanowaniem prawa ponownie wykorzystywać materiał badawczy w wyraźnie określonych warunkach, zarówno przez ludzi, jak i maszyny. Nie są to sztywne zasady, a raczej wytyczne do właściwej pracy z danymi. Zasady FAIR zostały stworzone i są w dalszym ciągu rozwijane przede wszystkim po to, aby uczynić dane dostępnymi zarówno dla użytkowników jak i oprogramowania komputerowego przeszukującego bazy danych bez udziału człowieka.

Więcej informacji i publikacji na temat FAIR można znaleźć na stronie GO FAIR.
Science Europe przygotowała przewodnik w wersji angielskiej, w którym jest przykładowy szablon planu zarządzania danymi:
a) Plan zarządzania danymi (Data Management Plan-DMP)
Plan Zarządzania Danymi to dokument opisujący czynności wykonywane na każdym etapie pracy z danymi badawczymi. DMP powinien powstać już na wstępnym etapie badań naukowych, jak i po jego zakończeniu.

Jest on coraz częściej wymagany przez instytucje i agencje przyznające środki finansowe na badania naukowe (Narodowe Centrum Nauki, Komisja Europejska, Economic and Social Research Council, Natural Environmental Research Council)
W umowie o finansowanie projektów ze środków unijnych w ramach programu Horyzont 2020 oraz w konkursach Narodowego Centrum Nauki zatwierdzono obowiązek dotyczący zarządzania danymi badawczymi. Zaleca się przechowywanie danych w otwartych repozytoriach, zaś wnioskodawcy zobowiązani są do przedstawienia planu zarządzania w momencie przystępowania do projektu.

Plan zarządzania danymi powinien zawierać następujące informacje:

• Identyfikacja danych – jakie dane zostaną wytworzone lub zebrane (format i typ plików, ilość danych)
• Zarządzanie danymi – jak dane zostaną uporządkowane i opisane (metodologia, standardy, metadane)
• Kwestie etyczne i prawne – prawa własności intelektualnej, prawa autorskie, dane niejawne, dane wrażliwe
• Bezpieczeństwo danych i tworzenie kopii zapasowych
• Selekcja danych do długotrwałej archiwizacji – które dane będą przechowywane długoterminowo
• Udostępnianie i przygotowanie do archiwizacji – w jaki sposób dane zostaną udostępnione (jak, kiedy, komu, z użyciem jakiej licencji)
  Korzyści DMP:
  – Dzięki dobremu planowaniu i zarządzaniu pozyskiwanymi danymi wzrasta jakość oraz wiarygodność samych badań;
  – Wszystkie dane mogą zostać łatwo zlokalizowane, plan ułatwia również jednoczesną pracę wielu osób przy danym projekcie;
  – Efektywne zarządzanie danymi zapobiega niepotrzebnemu ich powielaniu bądź nadpisywaniu;
  – Poprawa bezpieczeństwa danych;
  – Ułatwione przygotowanie danych do późniejszego udostępnienia

Polecane strony:

• DMP Tool – narzędzie on-line służące tworzeniu planów zarządzania danymi; zawiera przykłady takich planów.
• DMP online – kreator planów zarządzania danymi badawczymi. Serwis zawiera również szereg wskazówek oraz gotowe wzory DMP wymagane przez różne instytucje finansujące badania naukowe (np. Komisję Europejską w ramach programu Horyzont 2020).